: गंगारामभाऊ ने आता नोकरीृ करून कुटुंबाला हातभार लावावा असे वडिलांसहित सर्वांना वाटत होते. जनहित आणी दुसऱ्याला मदत करण्याचा गंगाराम चा पिंड होता, परंतु कुटुंबाची आर्थिक परिस्थिति आणी सभोवताल् चे वातावरण बघून गंगारामने नाखुशीने का होईना नोकरी पत्करली. गंगारामच्या बुद्धीचे तेज, इंग्रजीवरील प्रभुत्व आणी स्पष्टवक्तेपणा पाहून मोठ्या पदाची नोकरी सहज मिळू शकली असती, परंतु तत्कालिन परिस्थिती मध्ये गंगारामने मॅट्रिक झाल्यानंतर पुण्यास रेल्वे कॉन्ट्रॅक्टर म्हणून काही दिवस काम केले. काही दिवसांनी नोकरी करावी की नाही याचे द्वंद्व सुरु झाले आणी त्यांनी नोकरी सोडली. यानंतर् त्यांनी थोड्या वरच्या पदावरची म्हणजे मॅजिस्ट्रेट चे शिरस्तेदार म्हणून नोकरी केली आणि पुन्हा राजीनामा दिला. या नंतर मात्र कॅम्प मध्ये मॅजिस्ट्रेट चे शिरस्तेदार म्हणून ई.स. 1860 मध्ये नोकरी स्विकारली. ति त्यानी 15 वर्षे केली. आता गंगाराम ह्या कामामध्ये तरबेज झाले होते. त्यामुळे अल्पावधीतच त्यांनी वरिष्ठांची मर्जी संपाद्न् केली. त्यांच्या कर्तव्यतत्परतेमुळे आणी सर्वांशी असणाऱ्या सुसंवावादामुळे, अनेकजण त्यांना भाऊ या नावाने संबोधू लागले. पुढे त्यांचे गंगारामभाऊ हे नावं रूढ झाले :गंगाराम भाऊ शिरस्तेदार म्हणून काम करत असताना, तेथील न्यायालयात मेजर वॉर्न नयायाधिश म्हणून आले. त्यांनी गंगारंभाऊंची कामातील तत्परता, उरक आणी काटेकोरपणा पाहून त्यांना वकील होण्यास प्रोत्साहित केले. 1875 मध्ये वया च्या 45व्या वर्षी गंगारामभाऊंनी नोकरीचा राजीनामा देऊन, शालेय वयात अभ्यास करतात त्याप्रमाणे अभ्यास सुरु केला. यावेळी त्यांना शिरस्तेदार पदावरील नोकरी लाभदायक ठरली. त्यांनी अगदी कमी वेळात म्हणजे एका वर्षात ई.स 1876 मध्ये डिस्ट्रिक्ट कोर्ट प्लीडर ची परीक्षा पास केली. समाहिताच्या सबंधाने आलेला लोकसंपर्क यामुळे ते लवकरच वकिली व्यवसायात रमले. कुशाग्र बुद्धिमत्ता आणी परिश्रमाच्या जोरावर त्यांनी वकिली व्यवसायात चांगला जम बसविला. गंगाराम भाऊंनी चिकित्सक बुद्धीच्या आणी चिकाटीच्या जोरावर अनेक प्रसिद्ध खटले जिंकले. विशेषतः फौजदारि खटल्यात त्यांचा दबदबा निर्माण झाला. नावंलौकिका बरोबर पैसाही खूप मिळवला, पण पैसा मिळवणे हे त्यांनी आपले ध्येय ठेवले नाही. वकीलीसारखा सतत कार्यमग्न ठेवणारा ठेवणारा व्यवसाय सांभाळून शिक्षणासारख्या सुधारणेकडे लक्ष देणे म्हणजे तारिवरची कसरत होती, परंतु बहुजन समाजचे हित आणी उन्नति करू इच्छिणाऱ्या गंगाराम भाऊंनी हेच आपल्या जीवनाचे उद्दिष्ट ठेवले होते. : समाजोन्नती गंगाराम भाऊंनी नोकरी करत असताना सार्वजनिक होईना कामांचा शुभारंभ केला. वकिली सुरु केल्यावर त्यात आणखी भर पडली. लोकांसाठी सुविधा निर्माण करण्याकडे आणी समाजोन्नती करण्याकडे त्यांचा कल होता आणी तेच त्यांचे ध्येय होते.उदरनिर्वाहाच्या निमित्ताने लष्कर परिसरातील प्रत्येक व्यक्ति धावपळीत असे. त्यांना निवांतपणा मिळावा, काही काळ कुटुंबासोबत व्यतीत करता यावा यासाठी बागेची गरज होती. गंगारंभाऊ समाज जीवनाचे अभ्यासक असल्याने त्यांना सार्वजनिक बागेची आवश्यकता वाटत होती. लक्षकरामध्ये सार्वजनिक बाग नव्हती. ती सरकार परवानगीने वर्गणी गोळा करुन् केली. खूप खटपटी नंतर बाग साकार झाली. सर्व प्रकारचे प्रयत्न करून गंगारामभाऊंनी त्यांच्या कल्पनेतील बाग साकार केली. छावणी परिसरातील सांडपाण्याची व्यवस्था नव्हती. दर वर्षी पावसाळ्यात ही समस्या अधिकच तिव्र् बनत होती. म्हणून त्यांनी पुणे मुन्सिपाल्टी कड़े अनेकदा विनंती अर्ज केले. त्यातून काही हाताशी लागले नाही. परंतु गंगारंभाऊंनी ह्या साठी प्रयत्न सुरूच ठेवले. काही कालावधीनंतर पुणे लक्षकरा मध्ये पुणे ड्रेनेज सिस्टीम त्यांच्याच परिश्रमाने झाली. : समाज उन्तिचा मार्ग ग्रंथालयातून जातो हे गंगारंभाऊना अवघत होते. त्यांना शिक्षण आणी नोकरीच्या काळात वेगवेगळ्या ग्रंथालयां चा उपयोग झाला. लश्करातील रहिवाशांना पुण्यातील ग्रंथालयांचा आधसर घ्यावा लागत असे. लष्कर परिसरात अल्बर्ट एडवर्ड यांच्या नावे ग्रंथालय असावे अशी कल्पना त्या वेळच्या गंगाराम् भाऊ आणी त्यांच्या सहकार्यांना सुचली. ग्रंथालय सुरु करण्यासाठी आवश्यक असणारी इमारत आणी पुस्तके जमा केली. ई.स. 1875 मध्ये पुणे लष्कर येथे अल्बर्ट एडवर्ड नावाचे वाचनालय सुमारे 1500 रुपये वर्गणी गोळा करून बांधले. गंगाराम भाऊ ह्या वाचनालयाचे तहहयात सेक्रेटरी होते. हे ग्रंथालय अतिशय छोट्या इमारातीमध्ये होते , त्यामुळे ते दिमाखदार इमारतीत असावे अशी गंगाराम भाऊंची इच्छा होती. त्यानुसार ई.स.1881 मध्ये विस्तीर्ण परिरात ह्या इमारतीचे काम पूर्ण झाले आणी उदघाटन मुंबई प्रांताचे त्या कालचे गव्हर्नर जेम्स फर्ग्युसन ह्यांच्या हस्ते झाले. गंगाराम म्हस्के व त्यांचे साथिदार, पुण्यामध्ये मध्यवर्ती ठिकाणी सर्व सुधारकाना विचारमंथन करण्यासाठी जागा शोधत होते. ह्यामध्ये न्यायमूर्ती महादेव गोविंद रानडे ह्यांचाही समावेश होता. ह्या सर्वांना हिराबाग मधील वास्तू पसंत पडली. त्याबद्दल ज्येष्ठ इतिहास अभ्यासक आणी पर्यावरण प्रेमी प्र. के. घाणेकर म्हणतात " 1874 मध्ये गंगाराम भाऊ म्हस्के, न्यायमूर्ती रानडे आणी महादेव मोरेश्वर कुंटे आदी मंडळींनी हिराबागेतील बंगला दीड लाख रुपयांना खरेदि करण्याचे ठरविले. त्याबाबतची बोलणी आणी व्यवहार पूर्ण करून, 19 एप्रिल 1877 रोजी प्रत्यक्ष खरेदिखत केले गेले. पुढे :मुंबईतील टाउन हॉल प्रमाणे पुण्यातही टाउन हॉल कमिटी निर्माण झाली. गंगाराम भाऊंच्या दोन भूमिका स्पष्टपणे दिसतात. एक म्हणजे अडलेल्या लोकांना शिक्षणासाठी मदत करणे आणी समाजसुधारकांना साथ देणें, त्यांच्या अडचणी दूर करणे. गंगाराम भाऊ शिक्षणाबाबत जागृत होते आणी शिक्षण घेण्यासाठी ज्यांच्याकडे पैसे नाहीत किंवा इतर काही अडचणी आहेत त्या स्वतः पुढे येवून ते सोडवत होते. सामाजिक जबाबदारी चे भान त्यांच्या अंगी चांगलेच असल्याने मदत करण्यात त्यांना आनंद वाटतं होता. गंगाराम भाऊ व्यक्तिगत रित्या काही शिष्यवृत्या देत होते आणी डेक्कन मराठा एज्युकेशन असोसिएशन् मार्फत हजारो विद्यार्थ्यांना शिष्यवृत्या दिल्या आहेत. शिक्षण सर्वसामान्य लोकांना खुके झाल्यावर शिक्षण संस्था स्थापन होणे गरजेचे होते. म्हणून गंगाराम भाऊंनी शाळा सुरु केली जी सर्वांसाठी खुली होती. महात्मा ज्योतिबा फुलेनी क्षुद्र- अतिक्षुद्र लोकांच्या शिक्षणाला महत्व दिले , त्याचप्रमाणे गंग… : परवानगी मिळताच २१ सप्टेंबर १८८४ रोजी त्यांनी टाऊन हॉलमध्ये पुन्हा एकदा सभा घेतली. यासभेत वरील सुधारकांनी गव्हर्नर जनरल यांच्या हस्ते ‘हायस्कूल फॉर नेटिव गर्ल्स' या शाळेचे उद्घाटन केले. यामध्ये रानडे आणि भांडारकर यांच्यासमवेत गंगारामभाऊंचा यांचा मोठा हातभार होता. शाळेत प्रारंभी फक्त १८ मुलींनी प्रवेश घेतला. या मुली सर्व जाती-जमातीतील होत्या. : शेवटी सांगलीकर पटवर्धन यांच्या मालकीची हुजूरपागा वार्षिक अडीचशे रुपये देऊन भाड्याने घेतले. याच जागेवर शाळेची इमारत बांधण्याचे नियोजन केले. त्यानुसार गव्हर्नर जनरल फर्ग्युसन यांच्या हस्ते सदरहू शाळेच्या इमारतीची पायाभरणी झाली. : पुढे या संस्थेचे नाव : अनेक वेळा बदलत-बदलत ‘महाराष्ट्र गर्ल्स एज्युकेशन सोसायटी, हायस्कूल फॉर इंडियन गर्ल्सस हिज हायनेस चिंतामणराव पटवर्धन मुलींचे हायस्कूल कनिष्ठ महाविद्यालय' असे नामांतर झाले. : लष्कर परिसरातील जनसामान्यांच्या मुलांच्या शिक्षणासाठी, सामाजिक जबाबदारीचे भान ठेवत एखादी संस्था स्थापन करावी म्हणून गंगारामभाऊंनी काही जाणकार व्यक्तींना एकत्र करणे सुरू केले. याबाबत संस्थेला मूर्त स्वरूप कसे आले याची हकीगत 'कॅम्प एज्युकेशन सोसायटी'च्या अमृतमहोत्सवी अंकात दिली आहे. यामध्ये दिलेल्या राजान्ना लिंगू यांच्या दैनंदिनीतील एका नोंदीवरून या संस्थेचे निर्माते कोण-कोण होते हे लक्षात येते. शनिवारी संध्याकाळी लष्करमधील तलावाच्या काठी मारुतीच्या देवळाजवळील वटवृक्षाखाली आम्ही मित्र मंडळी जमलो होतो. मी, डॉ. विश्राम घोले, डॉ. दादाजी नाथाजी शेळके, रिसालदार मेजर रावजीराव सावंत, खान बहाद्दूर दस्तूर, नारायणभाई दांडेकर, खानसाहेब आदराजी दोराबजी घासवाला, बाळकृष्ण सायन्ना, गंगारामभाऊ म्हस्के, जोतीभाऊ फुले, कुपुस्वामी मुदलियार एवढे वडाच्या शीतल छायेखाली बसून गप्पा गोष्टी करत होतो. समाजसुधारणा : लष्कर परिसरातील जनसामान्यांच्या मुलांच्या शिक्षणासाठी, सामाजिक जबाबदारीचे भान ठेवत एखादी संस्था स्थापन करावी म्हणून गंगारामभाऊंनी काही जाणकार व्यक्तींना एकत्र करणे सुरू केले. : (त्यानुसार राजान्ना लिंगू, बाळकृष्ण सायना मोटाडू, गंगारामभाऊ म्ह णि नारायण मेघाजी लोखंडे ही समविचारी मंडळी एकत्र आली. या मंडळी कर परिसरात सामाजिक जागरूकता आणि शिक्षणाचा प्रसार करण्यासाठ म्प एज्युकेशन सोसायटी' स्थापन केली. सामाजिक आणि आर्थिकदृष्ट सलेल्या घटकांतील मुलांच्या शिक्षणाची सोय झाली. या संस्थेमार्फ प्रथम मराठी प्राथमिक शाळा सुरू केली. या क्रियाशील समाजसुधारका वेळी महात्मा जोतीबा फुलेंचे मार्गदर्शन मिळत होते. ही सर्व मंड तीही सुधारणा करताना फुलेंचा सल्ला विचारात घेत होती. : डेक्कन मराठा एज्युकेशन असोसिएशन (या संस्थेची संपूर्ण हकीगत वेगळ्या प्रकरणात नोंदवली आहे.) शिक्षण संस्था स्थापन करणे, त्यामाध्यमातून अधिकाधिक लोकांना शि प्रवाहात आणणे, समाजात शिक्षण आणि त्यापासून होणारे फायदे याबद्दल पु शिक्षणाच्या माध्यमातून जागरूकता वाढवणे यासाठी गंगारामभाऊ आयुष्ट प्रयत्नशील होते. : गंगारामभाऊ म्हस्के आणि जोतीबा फुले या जोडीविषयी परस्परांच्या सहकार्याबद्दल, कार्याबद्दल आणि समन्वयाबद्दल दरेकर यांनी महत्त्वपूर्व टिपण्णी केली आहे. 'महात्मा फुले आणि गंगारामभाऊ म्हस्के यांना बहुजनसमाजातील विविध चळवळींचे, संस्थांचे आद्य गुरू समजले पाहिजे. फुले आणि म्हस्के ही जोडी विधीघटनेने एकाच वेळी जन्माला घातली की काय न कळे, कारण फुले यांचा जन्म इ.स. १८२७ साली, तर अवघ्या ४ वर्षांनंतर म्हणजे १९३१ च्या सुमारास श्री. गंगारामभाऊ म्हस्के यांचा जन्म झाला.' (दरेकर, २०१७, पृ.२२) समकालीन फुले आणि म्हस्के ही जोडी बहुजनांच्या शिक्षणासाठी लाभदायक ठरली. त्यांनी इतर सुधारणाही एकमेकांच्या हातात हात देऊन केल्या. : बहुजनातील जाणकार, बुद्धिवादी, कायदेतज्ज्ञ आणि गरजवंतांना मदतीचा हात देणारे म्हणून गंगारामभाऊंचा पुण्यामध्ये नावलौकिक होता. रयत शिक्षण पत्रिकेच्या जानेवारी-फेब्रुवारी १९८० च्या अंकात 'न्या. रानडे यांची सर्वांगीता’ या लेखात रा. ना. चव्हाणांनी महात्मा जोतीबा फुले आणि म्हस्के यांच्या मैत्रीवर भाष्य केले. चव्हाण म्हणतात, म्हस्के हे जोतीबांचे पूर्वीपासूनचे जुने सहायक व मित्र होते.' महात्मा जोतीबा फुलेंसारख्या बुद्धिवाद्यांशी त्यांची चांगली मैत्री होती. वैचारिक समानता, एक जीवनउदिष्ट आणि समवयस्क यांमुळे दोघांमधील मैत्री दृढ होती. : इ.स. १८७२ मध्ये रान भारतातील व्यापार आणि आर्थिक नुकसान होण्यास इंग्रज कसे जबाबदार आ याची साधार मांडणी विविध व्याख्यानांतून केली. साहजिकच सार्वज कार्याकडे लक्ष केंद्रित केलेल्या गंगारामभाऊंना रानडेंचा मतप्रवाह योग्य लागला. यातूनच त्यांच्या भेटीगाठी वाढतच गेल्या. विचारांची देवाणघेवाण झाली. दोघांमधील मैत्री, स्नेह वाढत गेला. गंगारामभाऊ जरी रानडेंच्या मतप्रवाहाकडे आकर्षित झाले असले त्यांनी त्यांचे जुने सहकारी महात्मा जोतीबा फुलेंशी फारकत घेतली नाही. त स्थापन केलेल्या सत्यशोधक समाजाला ते मदत करत होते. : गंगारामभाऊ आणि पुणेकरांच्या सुदैवाने न्यायमूर्ती रानडे यांची। पार पाडली ८९३ मध्ये मुंबई हायकोर्टात न्यायाधीशपदी नेमणूक झाली. याचा गेकरांबरोबर अर्थात गंगारामभाऊंना झाला : म्हस्के-रानडे सहकारी . त्याम गंगारामभाऊ म्हस्के आणि न्यायमूर्ती रानडे या दोघांचेही जन्मस्थ नाशिक जिल्हा होता. तर कर्मधर्मसंयोगाने दोघांची कर्मभूमी पुणे झाले. त साहजिकच दोघांना एकमेकांविषयी आपुलकी आणि आदर वाटत होता. दोघा •विचार परस्परांना पूरक होते, : म्हस्के-रानडे ही जोडी सुधारणांच्या बाबतीत एकमेकांच्या घालून कार्यरत होती. सोबतीला इंग्रजांचे पोलीस संरक्षण होते. त्यामुळे न हातात न्यायप नडे पुण्यात आल्यावर पहिल्या दशकात (१८७१-१८८०) त्यांना कोणत्या ठ्या विरोधाला सामोरे जावे लागले नाही.